*** اشخصى از احاديث بدعت آور و گوناگونى كه در ميان مردم رواج داشت پرسيد امیرالمومنین علی(ع) فرمود:
احاديثى كه در دسترس مردم قرار دارد، هم حق است هم باطل، هم راست هم دروغ، هم ناسخ هم منسوخ، هم عام هم خاص، هم محكم هم متشابه، هم احاديثى كه بدرستى ضبط گرديده و هم احاديثى كه با ظن و گمان روايت شده. در روزگار پيامبر(ص) آنقدر دروغ به آن حضرت نسبت داده شد كه ايستاد و خطابه ايراد كرد و فرمود: «هر كس از روى عمد به من دروغ نسبت دهد جايگاه او پر از آتش است».
افرادى كه حديث نقل مى كنند چهار دسته اند، كه پنجمى ندارد.
نخست منافقى كه تظاهر به ايمان مى كند، و نقاب اسلام بر چهره دارد، نه از گناه مى ترسد و نه از آن دورى مى جويد و از روى عمد دروغ به پيامبر (ص) نسبت مى دهد. اگر مردم مى دانستند كه او منافق دروغگو است، از او نمى پذيرفتند و گفتار دروغين او را تصديق نمى كردند، اما با ناآگاهى مى گويند او از اصحاب پيامبر است، رسول خدا را ديده و از او حديث شنيده، و از او گرفته است، پس حديث دروغين او را قبول مى كنند. در صورتى كه خدا تو را از منافقين آنگونه كه لازم بود آگاهاند، و وصف آنان را براى تو بيان داشت. آنان پس از پيامبر(ص) باقى ماندند و به پيشوايان گمراهى و دعوت كنندگان به آتش با دروغ و تهمت نزديك شده پس به آنان ولايت و حكومت بخشيدند، و بر گردن مردم سوار گرديدند، و به وسيله آنان به دنيا رسيدند، همانا مردم هم با سلاطين و دنيا هستند، مگر آن كس كه خدا او را حفظ كند، اين يكى از آن چهار گروه است.
دوم: كسى كه از پيامبر(ص) مطلبی را شنيده، امّا سخن آن حضرت را درست حفظ نكرده است، و با توهّم سخنى را گرفته، امّا از روى عمد دروغ نمى‌گويد، آنچه در اختيار دارد روايت كرده و به آن عمل مى‌كند و مى‌گويد من آن را از پيامبر(ص) شنيده‌ام. اگر مسلمانان بدانند كه او اشتباه كرده، و غير واقعى پنداشته، از او نمى پذيرفتند، خودش هم اگر آگاهى مى يافت كه اشتباه كرده آن را رها مى‌كرد.
سومى شخصى كه شنيده پيامبر(ص) نسبت به مسئله‌ای امر فرمود (امّا) بعد از مدتی از آن نهى كرده و او نمى داند، يا شنيد كه (ایشان) مسئله‌ای را نهى كرد، سپس به آن امر فرمود و او اطلاع ندارد. پس نسخ شده را حفظ كرد ولى ناسخ را نمى‌داند. اگر بداند كه حديث او منسوخ است تركش مى كند، و اگر مسلمانان نيز مى دانستند روايت او نسخ شده، آن را ترك مى كردند.
چهارم: آن كه نه به خدا دروغ مى‌بندد و نه به پيامبرش دروغ نسبت مى دهد. دروغ را از ترس خدا، و حرمت نگهداشتن از رسول خدا (ص) دشمن دارد. در آنچه از پيامبر(ص) شنيده اشتباه نكرده، بلكه آن را با تمام جوانبش حفظ كرده است، و آن چنان كه شنيده بدون كم و كاست نقل مى كند.
پس او ناسخ را دانسته و به آن عمل كرده، و منسوخ را فهميده و از آن دورى جسته، خاص و عام، محكم و متشابه، را شناخته، هر كدام را در جاى خويش قرار داده است.
گاهى سخنى از رسول خدا (ص) داراى دو معنا بود، سخنى عام، و سخنى خاص، كسى آن را مى شنيد كه مقصود خدا و پيامبرش را از آن كلام نمى فهميد، پس به معناى دلخواه خود تفسير مى كرد، و بدون آن كه معناى واقعى آن را بداند، كه براى چه هدفى صادر شده، و چرا چنين گفته شد، حفظ و نقل مى كرد. همه ياران پيامبر(ص) چنان نبودند كه از او چيزى بپرسند و معناى واقعى آن را درخواست كنند تا آنجا كه عدّه اى دوست داشتند عربى بيابانى يا سؤال كننده اى از آن حضرت چيزى بپرسد و آنها پاسخ آن را بشنوند، امّا من هر چه از خاطرم مى گذشت مى پرسيدم، و حفظ مى كردم. پس اين علت اختلاف رواياتى است كه در ميان مردم وجود دارد و (همچنین) علت اختلاف روايات در نقل حديث.
